دب اكبر

صورت فلكي دب اكبر(DIPPER): (خرس بزرگ دم دار در آسمان شب)

در اساطير: درافسانه هاي يوناني قديم اين خرس بزرگ حوري بوده بنام كاليستو(نام يكي از اقمار مشتري) كه زئوس خداي خدايان آن را ميفريبد و آن را در آسمان شبيه يك خرس در بين ستارگان قرار ميدهد.در افسانه ديگر يوناني دب اكبر و دب اصغر هر دو حورياني بنامهاي آدراستيا و آيو(نام يكي از اقمار مشتري) بوده اند كه زئوس را در كودكي ربوده اند.در افسانه ديگري آمده كه دب اصغر (خرس كوچك) فرزند كاليستو و زئوس(نام ديگر سياره مشتري) بنام اركاس بوده است.

در بريتانيا هم آنرا بصورت يك گاو آهن يايك ارابه تجسم كرده اند. به همين دليل صورت فلكي عوا در همسايگي آن وستاره سماك رامح به نامهاي شكارچي ، گاوران و خرسبان ناميده شده اند.

صورت فلكي:

صورت فلكي دب اكبر (Ursa Major)از نظر بزركي و وصعت سومين صورت فلكي آسمان است، هفت ستاره تشكيل دهنده ملاقه تنها دم و پشت خرس را تشكيل ميدهد وستاره هاي قسمتهاي ديگر ضعيف اند.از اين جهت اين صورت فلكي با همين هفت ستاره شناخته مشود واغلب آنرا ملاقه يا يقلاوي مينامند كه در پادگانهاي آموزشي كاربرد دارد وبه سربازان جهت يافتن سمت شمال آموزش داده ميشود (كه البته اكثر آنها اشتباه يادميگيرند يا آموزش ميبينند).

توجه!   به زعم اين جانب اين صورت فلكي بيشتر شبيه يك اسب در حال يورتمه است كاملا بر عكس خرس زيرا دم خرس سر و گردن اسب، سر خرس دم اسب و پاهاي عقب جلو و بالعكس. گيسوان برنيكه هم ميتواند علفهاي چراگاه باشدكه به آن رسيده است.

       اما نامهاي اين صورت فلكي عبارتند از : آبگردان، ملاقه، يقلاوي، هفت برادران، هفت خواهران، هفت اُورنگ مِهين، دب اكبر، خرس بزرگ

  كلدانيهاي بابل و سرخپوستان آيركيوس امريكاي شمالي اين صورت فلكي را به نام خرس بزرگ مي شناختند.

ستاره ها:

پنج ستاره از هفت ستاره ملاقه با هم ارتباط دارند يعني به همراه تعداد ديگري از ستاره هاي ضعيفتر در يك فاصله از ما قرار دارند، آنها باهم متولد شده اند و اكنون به صورت يك خوشه بزرگ باز در آمده است، اين ستاره ها در فاصله 80 سال نوري از ما قرار دارند وهمگي در يك جهت در حركت هستند.(به سمت جاثي) صد هزار سال پيش اين صورت فلكي به اين شكل  نبوده و صد هزار سال آينده نيز به شكل ديگر خواهد بود. 

هر هفت ستاره آبگردان نامهاي عربي دارند كه از سمت دسته عبارت اند از قائدِ بناتِ نعش η، عناق ζ(به همراه سُها)، جون ε، مغرز δ، فخذ γ، مراق β، دبه α كه هر كدام معاني خاصي دارند.كه همگيدر قدر 2 هستند بجز مغرز δ كه از قدر 3 است.

معروفترين ستاره اين صورت عناق(با قدر 2/2) و سها است كه در عرب به اسب و اسب سوار شهرت دارد. توانايي مشاهدة سها به صورت يك ستارة جداگانه براي جنگ آوران و كمانداران  آزمايشي براي قوة بينايي خوب محسوب مي شد.سها از قدر 4 است و هر دو در يك فاصله از ما، اما جدايي آنها بقدري زياد است كه يك دوتايي نميتواند باشد.ولي عناق يك همدم قدر چهارمي دارد كه با او در ارتباط است و به دور عناق خيلي آرام در ده هزار سال گردش ميكند، البته همين همدم خود يك دوتايي است علاوه بر آن سها نيز يك دوتايي طيف نمايي است كه يك خانواده را بوجود آورده اند.

عناق از نظر علمي و تاريخي نيز اهميت دارد، زيرا :اولين دوتايي است كه جيوواني ريتچولي ستاره شناس ايتاليايي آن را با تلسكوپ در سال 1650 كشف كرد.همچنين اولين دوتايي است كه جورج باند در 1867از آن عكس گرفت.و اولين دوتايي است كه ادوارد پيكرينگ در سال 1889 دوتايي بودن آن را از طريق طيف نمايي ثابت كرد.و اولين دوتايي مورد علاقه و رصد يك آماتور است.

دوتايي ديگر اين صورت كيسي(ξ) است كه در انتهاي پاي عقب خرس قرار دارد كه از قدرهاي 3/4 و 8/4 و دوره تناوب آنها 60 سال است كه برعكس عناق وهمدمش خيلي سريع   به دور هم ميگردند.مدار اي دوتايي براي اولين بار در 1828 محاسبه شد و طبق آن اظهار نظر شد قانون گرانشي كه بر گردش مدار سيارات به دور خورشيد حاكم است در گردش ستارگان نيز صادق است.جدايي حد اكثر اين دوتايي در 2035 خواهد بود.

دوتايي هاي ديگر عبارت اند از: دُبه (α)، نو (ν)، اميكرون (ο)، يوتا (ι)، خي (χ).

يافتن شمال:

اما جهت يافتن سمت شمال، ابتدا بايد ستاره شمال يا ستاره قطبي (جُدي) را يافت سپس با عمود آن ستاره بر افق سمت شمال مكان را پيدا كرد. اگر از دو ستاره دبه و مراق كه α و β آي دب اكبرند ودر قسمت آبگردان ملاقه قرار دارند به اندازه پنج برابر فاصله آنها به سمت دهانه ملاقه امتداد دهيم در آ حوالي به ستاره قدر دومي خواهيم رسيد كه ستاره قطبي نام دارد و چنين به نظر ميرسد كه ستارگان آسمان حول اين ستاره در چرخشند.(امتداد محور زمين به اين ستاره ميرسد.).

اجرام غير ستاره اي:

كهكشان مارپيچي M81   و M82  : اين كهكشانها از نوع ماپيچي اند، M81 با قدر 7 به رنگ سفيد است و اندازه ظاهري آن نصف قطر ماه است، وبه صورت مايل قرار گرفته وبيضوي به نظر ميرسد.اين كهكشان از كهكشان اِمراَهُ المُسلسله (M31) كوچكتر است.سالها تصور ميشد كه يك كهكشان منفجرشده است چون در حاله اي از غبار قرار دارد. M82يك چهارم M81 درخشندگي دارد وكشيده تر است و نيم درجه از آن بالاتر قرار دارد.هر دو درفاصله 10 ميليون سال نوري از ما قرار دارندو با دوربينهاي كوچك قابل رويت است ودر ده درجه اي شمال شرقي ستاره دبه قرار دارند.

اجرام ديگري از اين صورت فلكي:

كهكشان  M101  در شمال ستاره قائد كه با عناق يك متساوي الاضلاع تشكيل ميدهد.

كهكشان M108  دركنار ستاره مراق وسمت چپ آن.

سحابي  M97  يا Owl Nebula در كنار M108 كه يك سحابي سياره نماست.
توجه M40  كه يك ستاره دوتايي است مسيه اشتباها آن را در فهرست خود قرار داده در اين صورت فلكي قرار دارد.

   عليرضا ولي ياري

منبع :زاوش